Eén deel van dit verhaal begint bij een West Afrikaans masker. Veel weten we er niet over. Maar bekend is dat het Yoruba-erfgoed is; een cultuur uit het gebied dat we tegenwoordig Nigeria noemen. Door wie en wanneer het houten masker gesneden is, wie het in bezit had en welke rol het exact speelde, is niet bekend. Wat we wel weten is dat het een Kabra-masker is en de voorouders representeert. Het was ongetwijfeld onderdeel van een levendige cultuur rondom ceremonies.
Centraal daarbij stond de verering van voorouders die de kracht hadden te overleven, ook in moeilijke tijden. Door veelvuldig ritueel gebruik kreeg het masker een spirituele lading en staat daarmee voor een lange keten generaties die de basis vormden voor de cultuur van de mensen op dat moment op die plek.
Maar dat was voordat het (verhandeld of geroofd) in Nederland terecht kwam. Want eeuwenlang leefden het masker en de gebruikers gescheiden van elkaar. Mensen die het masker tot hun cultuur rekenden, werden tot slaaf gemaakt en verscheept naar de koloniën. Hun rituele kunst mochten ze niet meenemen. Ze moesten zware arbeid verrichten op de plantages, onder andere in Suriname. Het masker werd tot kunst gemaakt en lag in het depot van voormalig Afrika Museum in Nederland.

In dezelfde tijd dat de slavenhandel plaatsvond, begint in Nederland een ander deel van het verhaal bij een Delfts blauwe pronkvaas. Hier weten we een heleboel van. We weten vrij nauwkeurig dat de vaas gemaakt is tussen 1680 en 1686. Bekend is dat hij afkomstig is van ‘Het Jonge Moriaanshooft’, een plateelbakkerij in Delft. Een tekening van het uithangbord van de firma is bewaard gebleven: een glimlachend kopje van een Afrikaanse jongen met een doek om het hoofd te midden van wat aardewerk. De vaas is gemaakt door de Delftenaar Jacob Wemmersz. Hoppesteyn (1626-1671) en is in bezit geweest van vooraanstaande families. In 1920 werd de vaas aangekocht door het toenmalige Museum Boymans en sindsdien is hij onderdeel van de museumcollectie.

Kabra-masker, collectie vm. Afrika Museum en Jacob Wemmersz. Hoppesteyn, dekselvaas, 1680-1686, collectie Museum Boijmans Van Beuningen.

In 2011 komen deze twee verhalen samen als Boris van Berkum en Marian Markelo elkaar ontmoeten. Hij neo-kunstenaar, zij winti-priester. Het was de start van een lange hechte samenwerking en vriendschap. Het was Marian Markelo’s missie om de winti-religie van haar voorouders nieuw leven in te blazen en te rehabiliteren. Zij zocht een kunstenaar om dat te realiseren en haar voorouders wezen daarvoor Van Berkum aan. Samen vonden zij een manier om ceremonies ook visueel vorm te geven. In het Afrika Museum kozen zij het Kabra masker uit. Nadat Markelo in een ceremonie van de voorouders toestemming kreeg om dit masker in een nieuwe vorm, een nieuw leven te geven, bracht ze een plengoffer. Het grote Kabra-masker dat Van Berkum daarna maakte, speelt al jaren een belangrijke rol tijdens de jaarlijkse nationale Ketikoti-viering. Van Berkum maakte verder een monumentaal beeld van Mama Aisa (moeder aarde, draagster van alle culturen). Marian Markelo stond er model voor.

Kabra Blauw, Boris van Berkum i.s.m. Marian Markelo. Dekselvazen van gietklei met kobalt onderglazuur en goud luster, handgeschilderd door Diana van Zeijl, Heinen Delfts Blauw 60 x 25 x 25 cm., 2024.

Voor het werk Kabra Blauw, combineerde Van Berkum de vorm van het Kabra-masker met de vaasvorm van de 17e-eeuwse Delfts blauwe pronkvaas van ‘Het Jonge Moriaanshooft’. De kleur blauw staat in West Afrika voor de koninklijke lijn en wit staat voor de dood, reinheid en puurheid.

Dit neo-kunstwerk verbindt de culturen van Nigeria, via Suriname en Nederland met elkaar: de tradities, de geschiedenis, de esthetiek en de spiritualiteit. Het deksel geeft een gezicht aan de voorouders van de tot slaaf gemaakten. Het gelaat straalt gezag uit, maar ook rust en een positieve blik op de toekomst. De handgeschilderde decoratie is in de Delfts blauwe traditie (links het parsley-patroon, rechts het diamond-patroon).

De kunst van Van Berkum is een voortzetting van de sculpturale traditie die met de slavenhandel zo abrupt verbroken is. Hij brengt culturen harmonieus bijeen. Breekbaar porselein, onderdrukte religie, een kwetsbare ceremonieel voorwerp: wat waardevol genoeg was om de zwaarste tegenslagen te doorstaan werd overgeleverd van generatie op generatie, waar men zich op deze wereld dan ook bevindt. Van Berkum gaf er een nieuwe vorm aan. Hij verbindt materie met spiritualiteit, traditie met een nieuwe esthetiek. Hij slaat een brug tussen windstreken en geschiedenissen. De dekselvazen dragen bij aan het herstel van de lange, rode draad die generaties van voorouders, rituelen en culturen van drie continenten met elkaar verbindt.

Klaar voor de inzegening.

Van Delft en van West-Afrika naar Amsterdam-Zuid
Vandaag ergens in een chique wijk in Amsterdam-Zuid, laat een trotse nieuwe eigenaar zijn twee vazen inzegenen. Marian Markelo heeft voor deze gelegenheid een blauw-witte koto aangetrokken en voor het ritueel heeft ze de nodige voorwerpen meegenomen. Blauwe en witte doeken waarop de vazen geplaatst worden en een doek voor de rituele instrumenten: een koperen handbel, een awidja (een lange kwast van paardenhaar) en een schaal van een kalebas gevuld met wat Bien-être eau de cologne. Met de awidja besprenkelt ze de vazen met het geurwater dat ze niet voor niets voor deze gelegenheid heeft uitgekozen: bien-être betekent immers ‘welzijn, welbevinden’. Onderwijl spreekt ze in vloeiende bewoordingen de hoop uit over de spirituele rol die de vazen in de maatschappij en in dit huis zullen vervullen. Ze wenst vrijheid, toekomst, hoop en veel liefde voor de gezinsleden die de vazen als twee nieuwe huisgenoten ontvangen. De vazen worden vandaag gevuld met de spiritualiteit waar ze voor gemaakt zijn. Het lange maakproces van deze kunst wordt met deze ceremonie afgerond.

De kinderen van de eigenaar worden actief betrokken in het ritueel. Enthousiast aaien ze een voor een de dekselvazen met de awidja. Een nieuwe generatie in dit huis zal onder het wakend oog van Kabra Blauw, met elkaar opgroeien in verbinding, geluk en welzijn.

V.l.n.r.: De eigenaar, Marian Markelo, Boris van Berkum.

Meer lezen:
Boris Van Berkum (Rotterdam, 1968)
Marian Markelo (Moengo – Suriname, 1956)
Kabra Blauw
Kabra Blauw in collectie Museum Boijmans van Beuningen
Kabra masker in collectie Amsterdam Museum Kabra vooroudermasker

In Rotterdam vindt het Winti bal masqué plaats Wintibalmasque, editie 2025 t.b.a.

Beeld masker:
Egungun (Yoruba) masker (uit afrika museum) dat Boris van Berkum gebruikt heeft als basis voor zijn kabra masker — Hart Amsterdammuseum
Dekselvaas :
dekselvaas - Museum Boijmans Van Beuningen