Parallel aan de kunstbiënnale in Venetië zijn een aantal grote tentoonstellingen in de stad te bezoeken. Ik belicht er twee. Op beide tentoonstellingen kom je ogen tekort. Niet alleen omdat er zo veel te zien is, maar ook omdat je je bij alles afvraagt wat het is, waarom het tentoongesteld is en wat de onderlinge relaties zijn tussen de dingen die je ziet. Beide tentoonstellingen draaien om macht, hebzucht, (valse) barmhartigheid en onderworpenheid. Twee tentoonstellingen die zowel zoekplaatjes zijn als hersenkrakers.

Deel 1: Christoph Büchel, Monte di Pietà

Christoph Büchel (Basel, 1966) pakt dit jaar in Venetië enorm uit. Letterlijk. Miljoenen voorwerpen uit pakhuizen, opkoperijen, archieven en musea zijn in een enorm Palazzo aan het Canal Grande zonder verdere uitleg tentoongesteld. Daartussen heeft hij kunstschatten ‘verstopt’: werk van beroemde kunstenaars en zijn eigen installaties. Het is een chaos waar de bezoeker een orde in moet zien te scheppen. Alles in het palazzo staat er immers met een doel. Het palazzo is groot en barstensvol. Je dwaalt van een gevangeniscel, naar een casino, van een voedselbank naar een hackerskantoor. Miljoenen door Büchel geselecteerde voorwerpen heeft hij naar Ca’ Corner della Regina laten transporteren. Daar zijn ze zorgvuldig uitgestald. En tussen de waardeloze rommel is het de kunst om een portret van Catharina Cornaro te ontdekken dat is gemaakt door Titiaan, of de beroemde blikjes Artist’s Shit van Piero Manzoni. Zo vroeg na de opening van de tentoonstelling, zijn er nog geen lijstjes van de easter eggs die hij heeft verstopt, maar ongetwijfeld liggen er naast de waardeloze 200 Liremunten, peperdure zeldzame munten tentoongesteld.

Büchel snijdt talloze thema’s aan. Wat voor de een van waarde is en voor de ander waardeloos, ervaar je als je de eerste drie kamers betreedt met nèt genoeg ruimte voor een looppad. In de hoek een koelkast en een bed en verder word je omringd door oude rommel. Maar voor de afwezige (denkbeeldige) bewoner van het huis is blijkbaar zijn bezit van levensbelang.

Hoe waardeloos en onbruikbaar een voorwerp is in een andere omgeving, zien we op de binnenplaats van het palazzo: tientallen afgeragde fietsen staan er opgesteld. Het zouden zo maar “gulle giften” kunnen zijn aan de bewoners van de benedenverdieping: asielzoekers die er hun veldbedjes hebben staan. Maar wat heb je in Venetië aan een fiets?

Ongeopende brieven aan Michael J. Brody 1970-1973

Je weet letterlijk niet wat je ziet. Ieder voorwerp vertelt een verhaal. Aan duizenden ga je voorbij en aan andere voorwerpen blijft je oog haken. Die zetten je aan het denken. Zo stuitte ik op een vitrine vol ongeopende brieven die geadresseerd waren aan ene Michael J. Brody. Als je googelt op zijn naam ben je voordat je het weet een kwartier verder. De enveloppen vertellen het ongelofelijke verhaal van een hippie die in 1970 25 miljoen dollar erfde en voor de camera beloofde al zijn geld weg te geven aan iedereen die het maar nodig had. Drie jaar later pleegde hij zelfmoord.

In een nis is een kapel ingericht. Hier staat prominent een installatie van Büchel die een kruisigingsscene voorstelt. Aan het plafond orthopedische hulpmiddelen. Rijkdom, offers, weldoen: de complexe relatie van de kerk met geld in beeld gebracht.

Er hangt enorm veel tweedehands kleding, afdankertjes denk je dan. Totdat je armoedige hemden ziet waar de kogelgaten inzitten en het bloed zelfs na het wassen nog vlekken achterliet. Hoe barmhartig zijn wij eigenlijk in onze omgang met vluchtelingen? Een wasserette met automaten waar 10 euro per beurt voor betaald moet worden grenst aan de vluchtelingenopvang.

Kasboeken uit het archief van Banco di Napoli, 18e eeuws

Een kamer springt er visueel uit. Alle schappen staan propvol met kasboeken uit de 18^e eeuw van een Napolitaanse bank van lening. De kasboeken hebben een ongekende omvang en de armoede van het Napels uit die tijd wordt hier tastbaar.

Büchel toont meer dan je doorziet, maar als je uren ronddwaalt in zijn expositie ontdek je hoe we met waarde en geld omgaan, wat we er voor over hebben en wat we voor anderen overhebben. Monte di Pietà vertelt het verhaal van geldzucht, van schulden en rente.

De expositie is te zien in Ca’ Corner della Regina, een van de grootste palazzo’s langs het Canal Grande. Hier was tussen 1834 en 1969 een zogenoemde Monte di Pietà gevestigd: een lommerd of een bank van lening zouden we nu zeggen. Tegenwoordig is het de tentoonstellingsruimte van Fondazione Prada. Op de piano nobile staat nog steeds een lange rij kassa’s waar de behoeftigen hun bezit in ruil voor geld in bewaring gaven. Tegen rente, tijdelijk, of niet.

Interieur van Ca’Corner della Regina, 1834

Nadien was in dit paleis 35 jaar lang het archief van de Biënnale gevestigd. Aanleiding voor Büchel om ook daar een aantal werken in Monte di Pietà aan te wijden. Want de enfant terrible Christoph Büchel heeft (ook) een roerig verleden met de Biënnale. In 2015 richtte hij in een Venetiaanse abdijkerk, een moskee in. Het zou de eerste moskee in Venetië zijn, maar twee weken later werd het paviljoen na protesten gesloten. In 2019 was zijn inzending mogelijk nog controversiëler. Hij haalde Barca Nostra naar Venetië. Een scheepswrak waarop meer dan 800 vluchtelingen de dood vonden nog voordat ze Lampedusa konden bereiken. Büchel en de Biënnale raakten in een langslepend conflict over schade die ontstaan was tijdens het transport van het scheepswrak. Meer dan een jaar nadat de 58^e Biënnale sloot, keerde het wrak uiteindelijk terug naar Sicilië.

Christoph Büchel, installatie in Monte di Pietà, 2024

Zijn verhouding met de Biënnale stelt Büchel nu nogmaals aan de orde met een reclameautootje dat hij op het trapbordes heeft geplaatst. Op een groot affiche is te lezen dat Venetië weer voor de Venetianen moet worden en niet voor de rijke kunsttoeristen. Er wordt opgeroepen tot actie totdat de Biënnale stopt. Büchel speelt met de bezoeker en laat in het midden wat zijn bedoelingen hiermee zijn. De website die eronder vermeld is, werkt (nog?) niet. Sponsored by Open AI is de pay off met ‘handgeschreven’ het woord NOT ertussen. Duidelijk is dat hij hiermee het effectief altruïsme van Elon Musk aankaart.

En dat is exemplarisch voor de hele tentoonstelling: de bezoeker kijkt, zoekt, selecteert, interpreteert. Maar Büchel legt niet uit. Hij kaart aan, ontregelt en agendeert zonder de dominee uit te hangen.

Verder:
Binnenkort deel 2 van dit tweeluik: Federico Solmi, Ship of fools.

Christoph Büchel, Monte di Pietà, Fondazione Prada, in Ca’ Corner della Regina, Calle de Ca’ Corner, 30135 San Polo (vaporetto-halte: San Stae).

De kunstbiënnale in Venetië is van 20 april – 24 november en Monte di Pietà loopt van 22 april – 24 november.