De 60^e kunstbiënnale van Venetië is van start gegaan. De kranten buitelden al over elkaar heen om te berichten over de paviljoens van Oekraïne, de Westelijke Jordaanoever, prijswinnaar Australië en de niet te vermijden West-Europese landen. Maar ik was vooral gegrepen door twee tentoonstellingen van landen die niet in de gebruikelijke top tien vermeld worden. Een in de Giardini en een in de stad, toevallig beide paviljoens van Zuid-Amerikaanse landen. Het zijn twee presentaties die geheel passen in het thema Foreigners Everywhere. Mijn persoonlijke keuze uit het overweldigende aanbod: Uruguay en Chili.

Latent, Eduardo Cardozo

Het paviljoen van Uruguay biedt dit jaar een dialoog tussen Eduardo Cardozo (Montevideo, 1965) en een van Venetië’s belangrijkste schilders: Tintoretto (1518-1594). Een dialoog die de tijd, de afstand en de cultuurverschillen overbrugt tussen beide kunstenaars. De presentatie getiteld Latent omvat voornamelijk drie werken van Cardozo: The Nude, The Vestments en The Veil.

Op een wand van het paviljoen hangt The Nude: het zijn stuclagen van de muren van Cardozo’s atelier in Uruguay die met staccotechniek in delen zijn overgebracht (“geëmigreerd”) naar het paviljoen in Venetië. De wanden van zijn atelier geven Cordoza als kunstenaar bloot aan de buitenwereld. Het zijn immers de wanden die hem omringden als stille getuigen van zijn creatieve proces, worstelend met onzekerheden. Ze dragen de persoonlijke aantekeningen, schetsen, beschadigingen en verfsporen als littekens opgelopen tijdens de wording van zijn werk. De meest kwetsbare kant van de kunstenaar uit de intimiteit van zijn atelier is hier tentoongesteld op het podium van de Biënnale. ‘The artists studio: a safe space for stupidity’, zoals William Kentridge het elders in Venetië verwoordt.

Eduardo Cardozo, The Nude (rechts) The Veil (midden)

Op de tegenoverliggende wand hangt The Vestments, een ruimtelijke installatie van textiel die in ordening, formaat, belichting, vorm en kleur overeenkomt met de kleding op het schilderij Paradiso van Tintoretto (ca. 1588) dat hangt in Museo Nacional Thyssen-Bornemisza in Madrid. Dit schilderij was Tintoretto’s inzending voor de competitie die werd uitgeschreven voor het grootste fresco in het Venetiaanse Dogepaleis. Het is een schilderij met een groep figura serpentinata (mensfiguren met een maniëristische houding) gekleed in gewaden in de kleuren die zo typerend zijn voor Tintoretto’s werk. Tijdens de restauratie van dit schilderij in 2012-2013 werd ontdekt dat Tintoretto de mensfiguren op het schilderij eerst naakt had geschilderd om er daarna de kleren overheen te schilderen. Dat fascineerde Cardozo. Hij bootste van het schilderij uitsluitend de kleding na. Daartoe verfde hij textiel in dezelfde kleuren en vormde de lappen driedimensionaal en op ware grootte en bevestigde ze op de wand van het paviljoen. Het chiaroscuro van Tintoretto (sterk licht-donkercontrast) imiteerde Cardozo met sterke spotjes die de kleding uitlichten zoals dat op het schilderij ook te zien is.

Eduardo Cardozo, The Vestments

Tussen deze twee werken in hangt The veil: een samenstelling van de semitransparante doeken waarmee de laag van de muren van het Uruguayaanse atelier is overgebracht naar Venetië. Zij vormen de overbrugging tussen de naakte atelierwanden van Cardozo en de kleren van Tintoretto. Hiermee verbindt Cardozo zich met Tintoretto, Uruguay met Venetië, de 16^e met de 21^e eeuw en naaktheid met kleding.

Cosmonación, Valeria Montti Colque

Het paviljoen van Chili is dit jaar ondergebracht in een prachtig pand. Het was in 2019 nog het decor van de Litouwse opera Sun & Sea (Marina), nu is Valeria Montti Colque (Stockholm, 1978) er neergestreken met haar werk Cosmonación. Valeria is geboren in Zweden uit een Chileense vader en een Boliviaanse moeder. Ze zijn Aymara, een inheems volk uit de Andes. Na de coup van Pinochet in 1973 waaierden honderdduizenden Chileense bannelingen en vluchtelingen uit over de wereld. De ouders van Montti Colque kwamen terecht in Stockholm.

Cosmonación toont hoe de dromen en herinneringen aan de cultuur van de Aymara voortleven in een immigrantenwijk en de besneeuwde bergen van Zweden. Montti Colque onderzoekt wie ze is, aan de hand van het begrip ‘cosmonatie’. Deze visie op volkeren in diaspora is afkomstig van Michel S. Laguerre (hoogleraar aan de universiteit van Berkeley). Hij herdefinieerde het politieke begrip ‘natie’ als ‘cosmonatie’ wat staat voor de banden die mensen wereldwijd hebben met de natie van hun (voor-)ouders. Die banden zijn bijvoorbeeld terug te vinden in de voorwerpen die ze koesteren, de rituelen die ze uitvoeren en de netwerken die ze onderhouden met de gemeenschap in diaspora. We zien dat terug in het werk van Montti Colque. Ze maakte deze tentoonstelling niet alleen. Haar netwerk, vrienden, familie en collega-kunstenaars zijn onlosmakelijk verbonden aan haar werk: ze droegen er aan bij, ze zijn afgebeeld of vervaardigden onderdelen. Cosmonación omvat een installatie, textiel, een video van een performance, fotografie en keramiek.

Valeria Montti Colque, Cosmonación – Mamita Montaña, installatie

Montti Colque gebruikt volop de ruimte van Magazino 45 een pakhuis van twee verdiepingen met een enorme vide. Centraal staat een 5 meter hoge installatie getiteld Mamita Montaña (vert.: Moedertje Berg) als een schuilplek voor een natie buiten de natie, toevluchtsoord voor een volk in diaspora. Het is een vrouwfiguur in een enorme jurk die is opgebouwd uit allerlei voorwerpen die gerelateerd zijn aan de familie en vrienden van de kunstenares. Haar gezicht is geheel geschminkt en ze draagt een hoed met een voile van eierschalen eraan. De jurk van Mamita Montaña is opgebouwd uit kleurrijk textiel met folkloristische prints en talrijke vogels. Aan de onderzijde van de jurk hangt allerlei keukengerei, bestek, porselein en keukentextiel. De keuken is voor Montti Colque het hart van het huis, daar waar mensen samenkomen en koken volgens de recepten van het land van herkomst.

Naast de Mamita Montaña ligt een aantal prachtig bedrukte stoffen die terug te vinden zijn in de Mamita Montaña, de video’s en foto’s.

Valeria Montti Colque, Cosmonación- still uit de video

Op een wand worden video’s vertoond. Het zijn performances waarin Montti Colque zwijgend, gekleed in een fantasiekostuum dwaalt door de keuken van haar appartement, de besneeuwde Zweedse landschappen en langs de flats van een immigrantenwijk in Stockholm. Ze lijkt rituelen uit te voeren met haar gebaren en vlaggen en andere voorwerpen in haar handen. Haar kleding doet denken aan de Aymara carnavalskostuums van de Danze Diablada, een carnavaleske optocht. Volgens de tradities van de Aymara nemen voorouders hun toevlucht in de bergen. Of dat nu de Andes is of het Zweedse laaggebergte lijkt voor Montti Colque niet uit te maken.

Valeria Montti Colque, Cosmonación - keramiek

Samen met keramist Viktor Palme maakte ze vijf, grotendeels ongeglazuurde, beelden die Montti Colque verbeelden. Een van de beelden is een vrouw in westerse kleding, zittend op een grote reiskoffer: klaar om te vertrekken of juist net aangekomen. Haar gezicht is volledig wit geschminkt, op haar hoofd een grote haarvlecht en een exotische bloem. Om haar hals en pols draagt ze kettingen met huissleutels. Ze is voorbereid op reizen en thuiskomen, waar dan ook.

Tekenend is hoe Montti Colque als winnaar uit de bus kwam voor de Chileense inzending van de Biënnale. Er ging een verhitte discussie aan vooraf. Ze werd daarin weggezet als “de Zweedse”. Na zes maanden getouwtrek over wie Chili zou moeten vertegenwoordigen, kwam Cosmonación als winnaar uit de bus. Deze vertegenwoordiging van Chili is niet alleen een erkenning van haar werk, maar ook voor een volk in diaspora en een podium voor het begrip Cosmonatie.

De suppoost van het paviljoen die ik ontmoette, vertelde me dat zijzelf ook betrokken was geweest bij de opbouw van de installatie. Alles was goedgekeurd en stond klaar toen Montti Colque zich nog een keer naar Mamita Montaña omkeerde. Ze trok resoluut haar schoenen uit en schoof ze onder de jurk, de neuzen van de schoenen zijn nog net zichtbaar. Op kousenvoeten verliet de kunstenaar vervolgens het pakhuis

De Biënnale van Venetië is nog open tot 24 november 2024.

Verder lezen, nader bekijken:

• Eduardo Cardozo

• Eduardo Cardozo, Latent, in het nationale paviljoen van Uruguay – Giardini.
  

• Valeria Montti Colque
  

• Valeria Montti Colque, Cosmonació, in het nationale paviljoen van Chili - Magazzino n. 42, Marina Militare Arsenale di Venezia, Fondamenta Case Nuove 2738/C.

Verder genoemd:

• Archie Moore, Kith and Kin, in het nationale paviljoen van Australië – Giardini: winnaar van de Gouden Leeuw voor beste landenpresentatie.
  

• William Kentridge, Self-portrait as a coffee-pot, Arsenale Institute for Politics of Representation – Riva dei Sette Martiri 30122.
  

• Michel S. Laguerre, The Multisite Nation: Crossborder Organizations, Transfrontier Infrastructure, and Global Digital Public Sphere, 2016.